वेश्या – एक उपेक्षित समाजसेविका : एक वास्तव, एक विचार

समाजाच्या नीतीमूल्यांवर बोलताना आपण अनेक वेळा स्त्रीच्या अस्मितेची, तिच्या सन्मानाची, सुरक्षिततेची चर्चा करतो. पण समाजाच्या या तथाकथित प्रति...

समाजाच्या नीतीमूल्यांवर बोलताना आपण अनेक वेळा स्त्रीच्या अस्मितेची, तिच्या सन्मानाची, सुरक्षिततेची चर्चा करतो. पण समाजाच्या या तथाकथित प्रतिष्ठेच्या चौकटीबाहेर उभ्या असलेल्या एका स्त्रीच्या अस्तित्वाकडे आपण पाहतो ते फक्त घृणेच्या, तुच्छतेच्या नजरेने.

परंतु कधी थांबून विचार केला आहे का, की तिचे अस्तित्व समाजासाठी अनावश्यक आहे का? की तिच्या त्यागामध्ये एक वेगळाच सामाजिक अर्थ दडलेला आहे ? समाज म्हणजे केवळ सण-उत्सव, शिस्त, शिक्षण आणि प्रगती नव्हे. समाज म्हणजे त्या सर्व घटकांची एक साखळी, जी आपल्या सभोवतालच्या अनेक विविध रूपांनी विणलेली असते. त्यात जिथे एकीकडे ‘देवता’ आहेत, तिथे दुसरीकडे ‘दुर्गा’ आणि ‘दासी’ या दोघींचेही स्थान आहे. पण दुर्दैव म्हणजे, या समाजाच्या चकचकीत चौकटीच्या बाहेर उभी असलेली ‘वेश्या’ जी स्वतःच्या आयुष्याची किंमत रोजच्या जगण्यातून भरते, ती मात्र कायमच दुर्लक्षित राहते.

 *वेश्या म्हणजे फक्त देह? की तिच्यामागे लपलेलं एक सामाजिक सत्य?* 

वेश्या’ या शब्दाशीच समाजानं अनेक नकारात्मक अर्थ जोडले आहेत. पण ही स्त्री अशी काही नसते की जिला स्वेच्छेने ही वाट निवडावीशी वाटते. तिच्या या जीवनवाटेचा प्रवास सुरू होतो तो अनेकदा गरिबी, बालविवाह, पतीचा छळ, फसवणूक, मानवी तस्करी, अत्याचार किंवा परिस्थितीच्या अंधारातून. ती स्वतःसाठी ही भूमिका निवडत नाही, पण समाज मात्र तिच्यावर ‘कलंक’ ची मोहर लावून मोकळा होतो.

तिच्या देहाचा व्यापार समाज टाळतो, पण तिच्या देहावर तुटून पडायला तोच समाज कधीही मागे हटत नाही  ही विडंबनात्मक गोष्ट आपल्या नजरेआड राहते. अनेक पुरुष तिच्या गल्लीत येऊन वासनेचा विस्फोट करतात आणि बाहेर गेल्यावर तिला ‘नीच’ म्हणून हिणवतात.

 *समाजसेवेचं एक अनोखं रूप* 

विचार करा, जर ती नसती तर काय झालं असतं? कदाचित आपल्या रस्त्यांवर, शाळांमध्ये, कार्यालयांमध्ये किंवा घरांमध्ये वासनेच्या अंधाराने झपाटलेले हिंस्र पुरुष कोवळ्या मुलींवर तुटून पडले असते. तिचं अस्तित्वच त्यांच्या क्रौर्याला एक 'कायदेशीर' वाट मिळवून देतं.

ती स्वतः बळी पडते, पण इतर अनेकांना बळी ठरण्यापासून वाचवते. ही समाजसेवा नाही का? वेश्या म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या स्त्रियांनी अनेकदा अकल्पनीय त्याग केला आहे. काहींनी लहान अनाथ मुलांना वाढवलं, काहींनी आपल्या मिळकतीतून समाजोपयोगी कार्य केलं, आणि काहींनी तर स्त्रीसुरक्षेच्या चळवळींमध्येही भाग घेतला. पण तिच्या या योगदानाकडे पाहण्याची समाजाची नजरच नाही.

 *तिच्या वेदनेला शब्द नाहीत* 

वेश्येचं जीवन म्हणजे एक जिवंत नरक. प्रत्येक रात्री तिच्यासाठी म्हणजे वेदनांचं रण. एका अनोळखी स्पर्शामागे कधी घृणा असते, कधी क्रौर्य, कधी वासना आणि कधी केवळ वापरून फेकण्याची वृत्ती.

तिच्या ओठांवर हसू असतं, पण डोळ्यांत साठलेली पाण्याची धार समाजाला दिसत नाही. ती जेव्हा म्हणते, "माझ्या अस्तित्वामुळेच इतर कोणी तरी सुरक्षित आहे," तेव्हा तिच्या या वाक्यामध्ये इतकी खोल सामाजिक वेदना आहे, की एखाद्या सन्मानित समाजसेविकेचं भाषणही त्यासमोर फिकं वाटावं.

एका अंधाऱ्या गल्लीत, चिंध्या झालेल्या बिछान्यावर तिचे फक्त शरीरच नव्हे, तर तिची स्वप्नेही तुटून पडलेली असतात. रोजच्या जखमा, दररोजचा अपमान, असंख्य अपरिचित स्पर्श  हे सगळं ती निमूटपणे सहन करते. का? कारण कदाचित तिच्या अस्तित्वामुळेच काही निष्पाप जीव वाचत असतात. जे पुरुष आपल्या वासनेला आळा घालू शकत नाहीत, त्यांच्या क्रौर्याचा बळी इतर कोणी नव्हे तर तीच बनते. जाणीवपूर्वक!

ही एक वेगळी समाजसेवा नाही का? समाजाचे भेसूर चेहेरे झाकून ठेवण्याचे कार्य ती करत असते, पण तिच्या त्यागालाही 'कलंक'च समजलं जातं. समाज तिच्या अस्तित्वावर प्रश्न करतो, पण तिच्यामुळे अनेक निष्पाप फुलं फुलण्याआधीच नष्ट होण्यापासून वाचतात, हे कबूल करत नाही. तिच्या देहाची किंमत समाज ठरवतो, पण तिच्या वेदनेला किंमत द्यायला कोणीही तयार नाही.

 *समाजाची भूमिका आणि आपली जबाबदारी* 

वेश्या या शब्दाला आजही आपल्याकडे अपमानास्पद अर्थ आहे. पण प्रश्न असा आहे की जर तिचं अस्तित्व आपण इतकं तुच्छ समजतो, तर तिला गल्लीत जायला भाग पाडणारा समाज कुणाचा आहे? ती एकटीच दोषी का ? समाजाने आजही तिच्यावर अन्याय करणे थांबवलेले नाही. तिला मूलभूत अधिकार नाकारले जातात. तिच्या आरोग्याचा, शिक्षणाचा, सुरक्षिततेचा कोणी विचार करत नाही. ती स्वतः आई असली, तरी तिच्या मुलाला चांगलं आयुष्य मिळेल याची हमी नाही.

सरकारकडून योजनांची घोषणा होते, पण अंमलबजावणी मात्र केवळ कागदापुरतीच मर्यादित राहते. समाजसेवक, एनजीओ यांचं कार्य अपवादात्मक असलं, तरी एकूण समाजाचा दृष्टिकोन अजूनही बदललेला नाही.

 *नवा विचार, नवी दिशा* 

समाजाला गरज आहे नव्या विचारांची  जिथे कोणत्याही स्त्रीच्या जीवनावर 'कलंक' लावण्याऐवजी तिच्या संघर्षाला समजून घेण्याची तयारी असेल. वेश्या या संज्ञेला तुच्छतेची नाही, तर सहवेदनेची, समजूतदारपणाची किनार देणं आवश्यक आहे.

तिच्या पुनर्वसनासाठी, शिक्षणासाठी, आरोग्यासाठी सरकारने आणि समाजाने पावले उचलली पाहिजेत. तिच्या मुलांना समाजात मानाचं स्थान मिळावं, यासाठी प्रयत्न झाले पाहिजेत. आणि सर्वात महत्त्वाचं – तिच्या अस्तित्वाला एक मानवी दृष्टीने मान्यता मिळाली पाहिजे.

वेश्या ही समाजातील एक वास्तव आहे. अनावश्यक नाही. तिचं अस्तित्व अपवित्र मानणाऱ्या समाजाने कधी तिच्या दुःखात डोकावून पाहिलं आहे का ? ती एका रात्रीसाठी विकली जाते, पण तिचं संपूर्ण आयुष्य त्या एकाच रात्रीसाठी होरपळत राहतं.

ती वेश्या असली, तरी समाजसेविका आहे कारण तिच्या वेदनेच्या कडवट वेलीवरच इतरांच्या सुखाच्या फुलांचा बहर असतो. तिला स्वीकारा, तिच्या वेदनेला ओळखा, तिच्या अस्तित्वाला न्याय द्या कारण समाजाची खरी उन्नती म्हणजे त्याने दुर्लक्षितांना दिलेला सन्मान. तसेच खरी समाजसेवा कधी कधी पांढऱ्या कपड्यांत नव्हे, तर अंधाऱ्या गल्लीतील एका स्त्रीच्या रक्ताळलेल्या पायात लपलेली असते.

आशिष दिलीपराव गजभार 

मु. फत्तापूर पो. बाणगाव

ता. नेर जि. यवतमाळ 

आनंदघर फेलो ( जळगाव )

मो. 7666423374